Năm 1922, vua Khải Ðịnh sang dự cuộc đấu xảo quốc tế ở Ba Lê,Phan Châu Trinh gởi cho nhà vua một bức thư lời lẽ nghiêm khắc buộc Khải Ðịnhphải thoái vị nhường quyền lại cho quốc dân và kể bảy tội nhà vua đã làm vàđáng tội chém đầu. Có đoạn ông đã viết : “…Một là vì Trinh này đối cùng bệ hạđã đoạn tuyệt hẳn, không còn một chút quan hệ gì, chỉ đứng vào cái địa vị đốiđãi mà thôi, cho nên bức thư này không phải dâng lên cho bệ hạ mà chính là gửicho bệ hạ, hai chữ bệ hạ mà tôi dùng đây, chẳng qua là cái tiếng xưng hô đãquen trong Hán văn đó mà thôi … ngày nay Trinh này đề thư cứ gửi ngay cho ông BửuÐảo là cái tên húy của bệ hạ, để tỏ ý phản đối”. Bức thư của ông, sau khi đượccông bố, khích động được tinh thần tranh đấu của đồng bào trong và ngoài nước.
Xin giới thiệu bức thư này của nhà cách mạng Phan Châu Trinh do Phan ChâuTrinh và Lê Ấm dịch, được in trong Thư thất điều NXB Anh Minh, 1958, Huế.
KHẢI ĐỊNH HOÀNG ĐẾ THƯ
Thư thất điều gởi vua Khải Định (bản dịch)
Việt Nam quốc dân Phan Châu Trinh gởi thư cho đương kim hoàng đế
Tôi sinh gặp lúc: trong thời nước nhà nghiêng ngập, ngoài thời các nước đuatranh tiến bộ. Tôi là người yêu bình dân chủ nghĩa, ghét chuyên chế quân quyền,đau đớn vì quan lại tham lam, thường xót vì dân sinh khốn khổ, vậy nên tôi sẵnlòng liều cả sanh mạng tôi, ra gánh vác việc đời, trông mong có cứu lại cuộchiểm nghèo được chút nào chăng!
Năm 1907, tôi đã gởi thư cho các quan chánh phủ Bảo hộ, hết sức kêu ca,trước bày tỏ tình cảnh khổ sở của dân Việt Nam, sau xin thay đổi theo chính trịcác nước văn minh trong thời bây giờ. Những việc tôi đã đề xướng trong lúc ấyđều là sự cần kíp cấp thiết cả: như lập trường dạy tiếng Tây và chữ Quốc ngữ,bày ra hội thương, hội nông để giành lại quyền lợi cho người mình, và thay đổicách ăn mặc theo cách Âu Tây, v.v… Những việc đó tôi làm trước mắt người thiênhạ, rõ ràng như ban ngày, vậy thời có tội lỗi gì không? Thế mà triều đình nướcta, từ trên đến dưới, cứ khư khư giữ lấy thói chuyên chế cũ để hà hiếp dân ngu,cướp lấy lợi riêng cho mình; ghét việc thay đổi như cừu thù, coi nhân dân nhưrơm rác, tìm cớ bới việc, phá phách đủ đường, làm cho lòng dân ai ai củng tứcgiận, để mà giết hại những kẻ thông minh lương thiện trong nước. Sự chống sưuthuế không công bình, xảy ra khắp cả 12 tỉnh Trung Kì trong năm 1908, thời dânvà thân sĩ bị giết và bị tù, kể hơn mấy ngàn người, đau lòng thảm dạ biết baonhiêu.
Gặp dịp như thế, một người như tôi, có thể nào mà họ chịu bỏ lỏng: phao choviệc này, buộc vào cớ kia, trước thời xử án tử hình, sau lại đày Côn Lôn.
Khốn nạn thay! Nước ta bị nước Pháp bảo hộ đến ngày đó đã gần ba bốn mươinăm rồi, nhưng sự hủ bại vẫn không thay đổi, cách văn minh chẳng hề bắt chước,mà cái nọc độc chuyên chế ức hiếp vẫn còn gớm ghiếc như thế. Vậy thời cái vănminh của nước bảo hộ không có ích gì cho nước bị bảo hộ, mà nước bị bảo hộ cũngkhông nhờ gì được sự khai hoá của nước bảo hộ, lạ quá! Sự đó trong đời nầy cũngít thấy vậy.
Nếu tôi không nhờ được cái lòng công bình của mấy người Tây thời tôi còn đâuđến ngày nay. Tôi mà còn sống đến nay, cũng là nhờ cái văn minh thực của ngườiTây vậy (nhờ có hội Ligue des Droits de I’homme).
Năm 1910, được khỏi tù, năm 1911 tôi được qua Tây để xem xét cái học thuậtvăn minh Âu Châu. Đã 12 năm, tôi ăn nằm trên cái đất dân chủ, hớp cái không khítự do, nhờ vậy mà tôi hiểu được lẽ chánh đáng trong thế giới, phần nghĩa vụ củaquốc dân, và cũng biết chắc được cái mục đích của nước nhà nên thay đổi như thếnào. Dân ta bây giờ phải đánh thức nhau dậy, phải đồng lòng hiệp sức mà chốngcự với lũ vua dữ quan nhơ, phải phá nó cho tan, đạp nó cho đổ; lại phải lấp tậnnguồn, cắt tận rễ, làm cho tiệt hẳn sức ma quỉ chuyên chế, nó đã ám ảnh chúngta mấy ngàn năm nay, nếu không làm như thế thời không bao giờ trông thấy ánhsáng mặt trời mặt trăng nữa!
Đó là cái chủ ý và cái mục đích của tôi vậy.
Vậy mà nay tôi nghe Bệ hạ từ khi lên ngôi tới giờ, có làm điều gì ích lợicho dân không? Không, chỉ nghe có những điều kiêu căng, dâm dục, trái luân lý;nghịch phép tắc; quyền vua muốn cho tôn sùng, thưởng phạt mất cả công chính;hút cái máu mủ của dân nghèo, trau cái xác thịt cho sung sướng, ngược văn minhcủa thế giới, ngăn đường tiến bộ của quốc dân; nết xấu tính hư, chứa chan đầynhẩy, không sao mà nói cho xiết được.
Theo luật hiến pháp các nước văn minh trong đời bây giờ, vua nào trái phép,dân có quyền cứ luật mà bắt tội. Tuy ngày nay dân quyền nước Nam còn bị đè nén,hiến pháp còn chưa thành lập, song cứ theo lẽ công bình chung trong đời nay, Bệhạ không sao mà gỡ tội với chúng tôi được.
Nay tôi trích ra bảy việc quan hệ thứ nhất đến dân, đến nước chúng tôi, bảyviệc đó là bảy tội của bệ hạ, tôi sẽ xét đoán bắt buộc như sau nầy, khi bệ hạđược thư này, thì Bệ Hạ phải tự xử lấy.
I. Một là tội tôn quân quyền
Sau khi Bệ hạ lên ngôi, thường ra những Chiếu, Dụ ép dân phải tôn quânquyền, là lẽ gì vậy? Bệ hạ thường nói, nước ta xưa nay vẫn sùng Nho giáo. Nhogiáo còn ai lớn hơn ông Khổng, ông Mạnh? Xưa vua Định Công hỏi đức Khổng Tửrằng: “Có câu gì vua nói ra làm nước thạnh vượng được không?”. Đức Khổng Tửrằng: “Có, làm vua khó lắm, mà làm tôi cũng không dễ”. Lại hỏi rằng: “Vậy thờicó câu gì vua nói ra, mà làm mất nước không”. Đức Khổng Tử rằng: “Có, ta khôngvui chi sự làm vui, ta chỉ vui sao cho những lời ta nói ra không ai dám cãilại”. Thầy Mạnh Tử nói rằng: “Trong nước dân là quý nhất, đất cát và vật sản làthứ nhì, còn vua là khinh”. Lại nói rằng: “Có ở cho được lòng người cùng dân,mới đáng làm ngôi thiên tử”. Còn biết bao nhiêu là lời nói khác nữa, cũng toànmột ý ấy cả. Bệ hạ xem lại trong 5 Kinh và 4 Truyện, xem có câu nào là tôn quânquyền không? Bởi vì người nào mà ngôi mình ở trên muôn người, thời lòng khiêmnhượng phải xem mình như ở dưới cả muôn người, ấy là cái tinh thần của Nho giáovậy; nếu người nào hãnh hãnh tự đắc, cậy quyền thế mà ép dân, rằng: “chúng bayphải tôn ta, phải sợ ta, thời người ấy chẳng khác chi tìm đường tự tử vậy”.
Xưa vua Kiệt rằng: “Ta làm vua trong nước nầy, như mặt trời soi trên tráiđất, mặt trời mất ta mới mất”. Dân thời trả lời rằng: “Mặt trời kia sao mầykhông mất? Chúng ta sẵn lòng chết với mầy, làm cho mầy mất.”
Vua Trụ rằng: “Mạng ta sinh ở trời, chứ chẳng ở dân”. Dân trả lời rằng:“Trời là dân, trời xem là dân ta xem, trời nghe là dân ta nghe.”
Rút cuộc lại vua Kiệt thời đày ra nội Nam Sào, vua Trụ thời đầu treo cờ TháiBạch.
Ấy là những gương của các ông Vua tôn quân quyền đó. Về sự đó đức Khổng Tửrằng: “Vua Thang đày ông Kiệt, vua Võ giết ông Trụ là hợp theo lẽ trời, màthuận theo lòng người”, Thầy Mạnh Tử nói rằng: “Nghe giết một người tàn bạo,tên là Trụ chứ chẳng phải giết vua.”
Đấy mới thực là Nho giáo đấy, sách vở còn sờ sờ đấy, đều ghi lại từ tay đứcKhổng, thầy Mạnh cả, có phải tôi bày đặt ra tôi tự dối tôi, mà phỉnh người tađâu.
Những Chỉ, Dụ tôn quân quyền của Bệ hạ, có khác gì cái chiến thơ với Nhogiáo hay không? Xưa nay có vua nào nghịch với quốc giáo mà còn được làm vua lâudài đâu.
Còn theo các học thuyết mà nói, sao gọi là nước? Là hiệp dân lại mà thànhnước; sao gọi là triều đình? Là những người được ủy quyền cho, phải thuận theoý muốn của dân mà làm những việc lợi dân ích nước.
Ông vua hay ông Giám quốc, chẳng qua là người thay mặt cho một nước, cũngnhư một người quản lý thay mặt cho một Công ty mà thôi.
Ai chịu trách nhiệm ấy, hay hưởng được cái quyền lợi, thời phải làm cho hếtcác bổn phận mình đối với dân, đối với nước; nếu không thế thời cũng bị phạt,bị tội như mọi người vậy.
Ấy, tự do, bình đẳng, là nghĩa như thế mà các nước văn minh thì nay phải đặtra quan Nội các Tổng trưởng (tức là Tể tướng) để thay quyền vua hay Giám quốcđể chịu lỗi với dân là thế.
Nếu có ông vua, hay ông Giám quốc nào chiếm của dân làm riêng của mình, thờidân buộc tội cũng chẳng khác gì tội ăn trộm ăn cướp; nếu cậy quyền mạnh hành hạdân làm tôi mọi, thời buộc tôi cũng như đứa bạn nghịch.
Cái lẽ ấy đương thời nó sáng rỡ như ban ngày, ai ai cũng rõ. Phàm những dâncác nước văn minh, đều coi lẽ ấy như nước, lửa, lúa, gạo, thờ lẽ ấy như trờiđất thần linh; dân nào thuận lẽ ấy thời được thạnh vượng phú cường, dân nàotrái lẽ ấy thời phải sa sút hèn hạ.
Xưa vua nước Pháp là Louis XIV nói rằng: “Nước là ta”. Dân Pháp cho là lờinói đại nghịch vô đạo; đến nay người Pháp làm sách chép đến câu đó cũng cònchưa nguôi lòng giận. Cái ý đó có khác gì với nghĩa Nho giáo đâu.
Đức Khổng Tử nói rằng: “Ông vua nào muốn cái sự ghét của dân, thời tai hạitất có ngày đến mình”. Lại nói rằng: “Mọi rợ nó có vua, chẳng bằng những nướcvăn minh nó không có là hơn”. Ông Mạnh Tử nói: “Nước là nước của dân, chứ khôngphải của vua”.
Nay Bệ hạ sinh đẻ trong nước Nho giáo, và làm vua trong thì bây giờ là thếkỉ 20, mà nước ta lại đứng dưới quyền nước dân chủ Pháp Bảo hộ, Bệ hạ lại dámtôn mình như thần thánh, nghênh ngang trên đầu dân. Vậy thời chẳng những dânViệt Nam không thể dung được Bệ hạ, mà dân nước Pháp lại càng khi dễ Bệ hạ nữa.
Nay chúng ta thử ghé mắt xem qua tình thế Âu Á, Nhật Bản là nước đồng văn,đồng giống với nước ta. 40 năm trước họ đã lập ra hiến pháp, cho dân được bầucử nghị viện; việc chính trị trong nước theo công ý của dân, chứ vua không đượctự chuyên cả; vì thế nên nước họ được cường thịnh, nay đã đứng đầu trong ÁĐông, thế mà họ vẫn hiềm quyền vua còn lớn quá. Vua Minh Trị là vua có danhtiếng công đức của Nhật Bản, mà cuối năm hiệu Minh Trị, ông ta còn bị cái hiềmthích khách, lại năm mới rồi đây, quan Tể tướng Nhật Bản bị giết trong ga xelửa cũng vì cớ ấy.
Nước Tàu là nước mẹ văn minh nước ta, trong năm 1911 họ cũng đã đuổi vua điđể lập nên nước dân chủ.
Còn như Âu Châu, quyền vua còn ai lớn hơn Hoàng đế nước Nga, thứ nữa thờiHoàng đế nước Đức, và Hoàng đế nước Anh (trong nguyên bản là Úc,có lẽ nhầm?). Trong chiến bại vừa rồi, vua Nga là Nicolas II và cảnhà bị giết một cách rất thảm hại; vua Đức Guillaume II phải trốn qua Hà Lanmới khỏi chết; vua Anh Charles I, hai lần trốn về để mưu phục ngôi vua, dânnước Anh họ chống cự lại và đuổi đi như đuổi gà; rút cục lại bị đày chết ngoàimột hòn cù lao.
Những ông vua tôi đã kể trên đó, đều là những người anh kiệt, và trí họ cũngbiết đủ mọi việc trên thế giới, tuy họ đối với dân có một hai chuyện tự chuyên,song cũng có lắm việc họ làm ích cho nước họ. Những ông vua nào làm nên, thờinước được giàu mạnh, ông nào có bị thua đi nữa, cũng không đến nổi mất nước.Thế mà các nước ấy nó đối với các vua chúng nó một cách rất nghiêm khắc, ghéthọ như là cục thịt dư bướu thịt, gớm họ như con rắn dữ rết độc; việc nhỏ khôngcẩn thận, thời chúng nó bẻ bắt không thứ; làm việc lớn mà hỏng, thời sự chếtchóc theo ngay. Xem đó thời đủ biết cái trí thức những dân đời bây giờ mở manglà thế nào!
Còn nước Nam ta, từ xưa đến nay, vẫn là một nước chuyên chế, trăm việc chínhtrị vào một tay vua; công việc Triều đình cấm không do dân nói đến (luật ta cấmkhông cho học trò và dân gửi thư cho vua nói chính trị). Đã 70, 80 năm nay,trên vua thời hèn, dưới tôi thời nịnh; pháp luật thời nghiêm nhặt, dân mất cảtự do (từ thời Gia Long đem luật Thanh về trị dân Việt Nam, là một sự lầm, vìluật đó là luật người Mãn Châu lập ra để trị Trung Quốc, trong luật ấy lắm phépkhông công bình; xem như khi luật ấy bắt đầu thi hành trong nước ta, ông NguyễnVăn Thành là một người khai quốc công thần, chỉ vì cớ con ông ta đặt một bàithơ chơi, vậy mà các quan nịnh thần, đem thêu dệt ra, giết cả nhà ông ấy! Thếthời bộ luật ấy độc dữ biết chừng nào!). Từ đó nước ta, dân với vua cách nhauxa quá; các quan ở giữa muốn làm chi thời làm, dân không chỗ kêu ca. Từ triềuMinh Mạng về sau, giặc giả nổi lên luôn; đến đời Tự Đức, Tây qua là mất nước,ông bà nhà Nguyễn, trong 200 năm mở mang gần nửa nước Nam, công đức lớn biết làbao nhiêu mà con cháu làm vua chỉ chưa đầy 50 năm, đã bị họa mất nước, là bởicớ đó, thảm thay! Việc học hành thời hủ bại, nên học trò dốt nát, chỉ biết thiđậu làm quan để ăn cướp của dân, chẳng biết nước nhà là gì.
Vậy cho nên đến nay nước nhà một ngày một sa sút, càng ngày càng tàn mạt,chẳng còn đứng vào bực nào cả; nếu không bị nước Pháp lấy, thời cũng không biếtnước ta trôi nổi vào tay ai!
Cứ sự đã qua đó mà buộc tội, chẳng vua thời ai? Dẫu có anh thầy kiện miệnglưỡi giỏi thế nào, cũng không cãi cọ gì được.
Vậy nước ta từ nay về sau, còn nên tôn quân quyền nữa không? Không, chẳngnhững là vua không nên tôn, mà ngôi vua cũng nên cất đi kia. Vậy mà vua đến naycũng còn, thương ôi! Cái trí khôn dân ta lu lấp, thua kém cả người thiên hạ, đãđành nên thương hại, mà cái lòng trung hậu nhịn nhục của nó cũng nên chuộngvậy!
Vậy thời đáng lẽ vua phải hết lòng lo lắng làm việc gì lợi ích cho thỏa lòngchúng nó một tí mới phải. Nay Bệ hạ thời không: lúc chưa làm vua, chẳng nghe cómột điều gì là hay, mà sự xấu xa thời đã chán chường trước mắt thiên hạ, chỉ lochạy ngược, chạy xuôi để lên làm vua cho được; đến lúc làm vua được rồi, chỉlàm việc cho nhân dân oán thán mà thôi. Vậy mà nay còn dựa hơi quyền nọ quyềnkia, bắt buộc dân còn phải tôn mình nữa kia!
Chiếu theo luật xưa nay, dân Âu Á chúng nó bắt tội các vua của chúng, mà xửBệ hạ, thời một cái giết, hay một cái đuổi, hai cái đó Bệ hạ không thể tránhđược.
Vua Khải Định
II. Hai là tội thưởng phạt không công bình
Thưởng phat là cái phép lớn của Triều đình. Mạng sống của dân, kỉ cương củanước, đều quan hệ ở đó cả. Đức Khỗng Tử nói: “Hình phạt không nhằm phép, thờidân không có chỗ thò tay chân”. Mạnh Tử nói rằng: “Người trên không theo lẽthẳng, người dưới không giữ phép luật, cái nước như thế, thời thế nào cũng phảimất”. Đời xưa thưởng người phải ở Triều, là tỏ ra người cả nước cùng thưởng,phạt người phải ở chợ, là tỏ ra người cả nước cùng phạt; nếu hai sự đó mà mấtcả công bình, thời dân cần gì phải có vua có quan?
Tôi nghe đích rằng: Bọn tên X là bạn chơi bời lẳng lơ với Bệ hạ khi trước,khi bệ hạ làm vua rồi, thằng thời được thăng chức Thống chế để hầu hạ bên mình,thằng thời làm cho Tri phủ, Tri huyện, quan Tỉnh hay quan Kinh v.v… Lại nghe cóanh quan Thị lang nọ, vợ anh ta có oán riêng với Bệ hạ lúc còn chưa là vua, khiBệ hạ lên ngôi rồi, nhơn sự rủi ro nho nhỏ, anh ta bị cách chức đuổi về ngay.Lại một Thượng thơ hay rao bán những cái tịt riêng của Bệ hạ ra ngoài, nhân dịpđó mất chỗ dựa, Bệ hạ tìm cớ buộc tội nặng, xử 8 năm tù, án đã làm rồi, saunghe anh này rút ra 5 vạn đồng bạc, lại được lại, giáng chưa đuổi về.
Vậy thời sự thưởng phạt, Bệ hạ cứ theo ý riêng của mình, chẳng cần gì phépnước, làm cho thêm sự gian dối lo lót ra. Vua như thế, thời vua làm gì?
Lại nghe Bệ hạ nuôi một tụi lính kín hơn 40 người, để mai chiều đi do thámchốn hương thôn, nơi thành thị, xem có ai gièm chê mình không? Nếu có, thời Bệhạ hoặc là tìm cách buộc tội ngay, hoặc là dùng cách bí mật làm hại mà khôngcho người ta biết. Những quân đó rặt là quân côn đồ, cậy thế gần vua, làm điềuphi pháp, khiến cho lương dân ai ai cũng sợ hãi, khóa mồm bịt miệng, ra đườnggặp nhau chỉ lấy mắt trông nhau mà thôi, thiệt là làm cho nhân dân khổ sở thảmthê.
Xưa vua Lệ nhà Châu là người lắm nét xấu, sợ dân chỉ trích, mới đặt ra mộtcái phép để khỏi sự chê gièm, cũng làm như Bệ hạ vậy. Ông Thiệu Công can rằng:“Bịt miệng dân khó hơn là bịt miệng sông”, vua Lệ không nghe, sau quả bị dângiết. Sao Bệ hạ không lấy gương đó mà soi?
III. Ba là chuộng sự quỳ lạy
Cái quỳ lạy chẳng qua là để chỉ sự tôn kính đó mà thôi, ngoài ra chẳng cónghĩa lý gì cả. Một người ngồi đồ sộ ở trên, bao nhiêu người dưới phải áo mãodập đầu xuống đất, chẳng những là làm mất cái phẩm giá của loài người, mà lạilàm cho người trên sinh lòng kiêu căng, người dưới mất lòng liêm sỉ, thật làmột cái lễ phép rất là mọi rợ. (Lễ lạy đời xưa, một người lạy thời phải lạy trảlại, lễ đó hãy còn bên Nhật Bản, nhưng vì phiền quá, nay cũng bỏ).
Các nước văn minh đời bây giờ đều bỏ cái lễ ấy cả, chỉ còn một hai xứ Mường,Mán còn giữ lại mà thôi, thế mà nước ta đến nay vẫn còn giữ thói đó, thực làmột sự xấu hổ cho dân ta biết bao nhiêu.
Năm 1906, quan Tòan quyền Beau ra lệnh bỏ lạy, khốn nạn thay cho các quanlớn Việt Nam không biết xấu hổ, cứ bắt dân giữ cái thói cũ. Đến lúc quan toànquyền Sarraut lại cấm lạy một lần nữa; nay Nam kỳ và Bắc kỳ đã bỏ cả rồi, mà Bệhạ cũng cứ khư khư theo cái thói mọi rợ đó, chẳng những không bỏ, lại còn làmcho phô trương thêm ra, Bệ hạ làm hình như thèm cái lạy như thèm ăn uống mộtmón gì ngon sướng lắm. Mỗi khi trong Triều có lễ chầu lạy thời Bệ hạ cho phépngười nào chụp ảnh để bán cho khắp cả nước, những ảnh ấy đã truyền khắp cả thếgiới.
Khi Bệ hạ qua Tây, các quan tiễn đến ga xe lửa Đà Nẵng, Bệ hạ cũng bắt làm lễlạy; đến khi tàu tới Marseille cũng thế.
Lễ lạy không phải là lễ văn minh, vua cũng không phải là trời, quan và dânkhông phải là đày tớ mạt, ga xe lửa và bến tàu không phải chốn Triều đình, màsao Bệ hạ dám bắt người ta vùi áo mão trong chốn lầm than, xem loài người nhưloài trâu ngựa, làm cho người ngoại quốc trông vào, chẳng những là chê cười Bệhạ, mà lại mỉa mai khinh dễ nòi giống Việt Nam nữa. Những sự đó, phàm nhữngngười có nhiều ít trí khôn, biết được một tí văn minh thời bây giờ, chẳng aichịu làm, mà Bệ hạ thời cứ vui vẻ tự đắc mà làm được, thực lạ quá! Vậy khôngphải một người ngu là gì?
Rất đổi Bệ hạ lạ cho phép người ta dùng thạch cao nắn thành hình người, nhưlúc Bệ hạ chịu chầu lạy trong lễ đại triều, để trong trường đấu xảo Marseille,Bệ hạ tưởng sự đó là quan trọng lắm hay sao, mà Bệ hạ dám đem ra khoe trước mắtthế gian? Tưởng làm thế nầy: Bệ hạ thời choảnh trên ngai thếp vàng chẳng chútkhiêm nhượng nào cả, còn các quan lớn nhỏ râu tóc bạc phơ, cúi đầu khoanh taymắt thời nhắm hi hí, khòm lưng đứng cả trước Bệ hạ, làm như hình một bầy rái cáđương tế cá, một bầy khỉ đương làm trò. Những người Âu có kiến thức, ai nấycũng tức cười, vậy có chán ngán không?
Vậy thời Bệ hạ chẳng biết gì là xấu hổ sao? Bệ hạ chẳng quản gì danh tiếngcủa Bệ hạ mặc lòng, còn thể diện nước Nam thời sao?
Trong Kinh truyện rằng: “Những ông vua mà tính ý trái với thiên hạ cả, thếnào cũng bị người làm hại”. “Vua khinh dân như thể là con chó con ngựa, thờithế nào dân cũng coi vua như người đi đường”, (nghĩa là không tình nghĩa gì vớivua). “Vua coi mạng dân như cái cỏ cái rác, thời dân cũng coi vua lại như ngườicừu thù”.
Vậy thời Bệ hạ chẳng qua là người qua đường, hay là người thù địch của dânViệt Nam đó mà thôi, muốn cho dân đừng làm hại đến mình sao được?
IV. Bốn là tội xa xỉ vô đạo
Sau khi Bệ hạ làm vua rồi, thời đã đem lòng chán chê những cung điện cũ ôngbà đời trước để lại, liền làm ngay một sở cung điện nguy nga ở làng An Cựu, muanhững đồ sứ của Tàu, mỗi lần vài ngàn bạc, đem về đập bể ra, lựa những miếngnào bông hoa đẹp, để gắn những hình con long, lân, qui, phụng, cho thỏa lòng xaxỉ của Bệ hạ. Lại đem bạc tiền thuê người Tây đúc ba, bốn cái tượng đồng củamình, phí tổn ước mỗi cái trên dưới nột vạn đồng bạc, để chưng trong nhà đấuxảo. Báu gì, xảo gì đồ đó mà đấu! Lại từ cái khăn, cái mũ, cho chí cái áo, cáigiày, Bệ hạ đều đính vàng ngọc kim cương, giá phí biết là bao nhiêu! Rất đổilấy vàng luột giát ra làm cái ủng để bao khắp chân, xa phí dại dột, từ xưa đếnnay chưa có nghe ông vua nào làm như thế bao giờ.
Lại Bệ hạ lúc qua Tây, xuống tàu từ Tourane cho đến khi qua đến Tây, lúc ởtrên tàu, gặp khách bộ hành nào thời những rượu sâm banh hạng nhất là đãi chothả cửa, chỉ nói những tiền cho “buộc boa” (pourboire) cũng đến 20.000 quan,còn kim tiền kim, khánh thời đụng cho ai nấy, chẳng kể sao hết được.
Ai còn lạ gì, khi Bệ hạ chưa làm vua, trong túi chẳng có một xu, vậy thờitiền đó ở đâu mà tới? Chẳng phải Bệ hạ ăn cắp tiền kho, tiền kín của nước ta,thời tiền đâu?
(Trở lên là sao y bản dịch thủ bút của Cụ Tây Hồ còn giữ được.Dưới đây là ông Lê Ấm dịch tiếp ở bản thủ bút Hán văn)
Than ôi! Ở Trung kỳ nước ta, nông dân thời nghèo khổ đến cực điểm, thiên taitới tấp, oan vong thường thấy, quan tham lại nhiễu, đất xấu dân cùng, lại thêmtrong lúc giặc giã, vật giá cao vọt, tình trạng lưu ly đến nay chưa cứu vớt,xâu thuế nặng nề, gánh vác không nổi; nói đến việc mở mang trí khôn, việc nângđỡ đời sống thời còn xa lắc xa lơ, sánh với Nam, Bắc kỳ, bên khô bên tươi cũngđã rõ rệt rồi. Thế mà ngân sách còn kêu thiếu hụt, ép dân mua rượu, thuốc phiệnđể làm giàu công quỹ, trắng trợn như thế còn phải làm, còn nói chi nữa.
Chẳng nói đâu xa, những năm 1916, 1917, 1918 là sau khi Bệ hạ đã lên ngôirồi, dân các tỉnh Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Thừa Thiên, Quảng Nam, QuảngNgãi bị bão to lụt lớn hạn lâu, nên phải chết đói, chết dịch, trên báo chươngkêu vang luôn, thảm thương như thế còn gì hơn nữa! Nhưng mà chưa từng nghe Bệhạ làm được một việc từ thiện nào để cứu người sống sót, bố thí một đồng xu nàođể giúp kẻ khốn cùng! Như vậy thời Bệ hạ đã dứt hết tình nghĩa với quốc dân tatừ lâu rồi, mà nay lại dám ăn cắp của nước làm của riêng, xa xỉ bậy bả, vứttiền vào chỗ trống không. Chỉ lấy một việc ấy mà nói, Bệ hạ còn mặt mũi nào,còn tư cách nào mà tự xưng là vua của dân ta?
Giả sử như Bệ hạ lấy tiền làm cung điện đó mà lập một trường Đại học tạiHuế, lấy tiền mua mua đồ sứ để đập bể đó mà mua đồ dùng cho nhà trường, lại lấytiền phung phí dưới nuôi học sinh lưu học tại Pháp cũng được vài mươi người,thời hai cách dùng tiền lợi hại khác nhau biết là bao nhiêu!
Thương hại thay! Quốc dân ta mỗi năm cần cù, đổ mồ hôi sa nước mắt, vợ kêuđói con khóc lạnh, cũng mặc, thân rách lưới, bụng xép ve, cũng mặc, chỉ lo chạyngược chạy xuôi cho có tiền để nạp thuế cho nhà nước, mà cũng có lòng mong nhànước làm được điều gì ích lợi chăng? Nhưng mà khi thu thì vơ vét tận xương tủy,đến khi tiêu thì vãi tung như tro bụi như thế thời quốc dân ta tội gì mà phảichịu cực khổ, dâng của cải, máu mủ để cho một người vua u mê tiêu phá một cáchdại dột như thế?
Trong khi Bệ hạ vung vãi bậy bạ đó, Bệ hạ há không nghe việc làm của vị tổngthống Trung Hoa là ông Lê Nguyên Hồng sao? Ông ấy thấy kho nhà nước thiếu hụt,thời tự nguyện đem tiền lương của mình hơn 3 triệu rưỡi quan tiền Pháp, trả lạicho quốc dân để đem làm việc từ thiện, các báo Pháp khen ngợi không ngớt.
Ôi! Tàu là một nước đất đai rộng, sản vật nhiều, dân số đông hơn hết trênthế giới, lại là một nước độc lập, họ đói nghèo, không phải là cùng vô sở xuất,thế mà đường đường một vị Tổng Thống một nước lớn, biết yêu nước, biết lo dân,còn không muốn lãnh số lương hằng năm được hưởng, để cho quốc dân bớt gánh nặngthay; huống chi nay Bệ hạ là vua một nước bị bảo hộ, vị thứ ở dưới quan Toànquyền, danh hiệu chỉ có trong 12 tỉnh, công nghiệp không hơn gì một tên dânmạt, mà lại dám tự sánh mình như vua trời, việc làm như trộm cướp, ngoài lươngbổng ra, còn thêm phí tổn làm cung thất, lại còn tiêu xài bậy bạ nữa, thế lànghĩa lý gì?
Bệ hạ viết thư cho Bộ Trưởng Thuộc địa có câu xưng là “cha mẹ dân”, thử hỏinước ta xưa nay vốn trọng luân lý gia đình, mà có đâu thứ cha mẹ tàn nhẫn bấtlương như vậy? Đổi lại, phải nói là thằng giặc của dân thời đúng hơn. Đó là bốntội.
V. Năm là phục sức không đúng phép
Bệ hạ tự chế ra một thứ lễ phục kiểu mới, tự mặc ra để ra Triều. Kiểu ấy làtrên áo cẩm bào cũ, thêu vào cái cầu vai kiểu Âu, còn cổ áo và tay áo thời đínhvài ngọc lòe loẹt, Âu không ra Âu, Á không ra Á, lại trên nón vua thời thêuthêm những hình rồng phụng sáng ngời. Nghe nói khi Đại tướng Jofre qua nước ta,Bệ hạ mặc đồ ấy mà đón tiếp; bây giờ qua Pháp, khi đến điếu mộ danh nhân tử sĩ,cũng mặc đồ ấy. Cũng may là người Pháp ít để ý đến lễ chế nước ta, nên khôngbiết đó thôi, nếu có người hơi rõ, gạn hỏi rằng, Bệ hạ ăn mặc như vậy quả cóđúng với lễ phục nhà binh nước Nam không? Thời chẳng biết trả lời thế nào được.
Thử xem các nước trên thế giới, về lễ phục thời nước nào cũng có qui định,khi tiếp khách, khi duyệt binh, khi triều, khi hội, lễ phục có quan hệ đến quốcthể; phàm người ra làm việc công đều không được vượt khỏi, nếu không thận trọngmột chút, thời đối ngoại mang nổi nhục thất lễ, đối nội mang cái tội trái phép.Ở nước ta trước kia phép nọ cũng rất chặt chẽ, từ vua đến dân đều có thể chế,chép lại ở hội điễn, ban bố làm lệnh chung, nếu ai sai vượt thời hình phạt theongay.
Nếu nói rằng cách mặc xưa không hợp với đời nay, phải cải cách cho hợp thời,thời đó không phải việc không nên làm. Xem như Tàu với Nhật công phục đều theolối Âu Châu thời sao? Nhưng phải đặt làm thể thức nhất định, trên dưới mộtloạt, thay đổi theo mới, lấy lệ công bố ra ai nấy đều phải theo, như vậy thờisao lại không nên?
Nay Bệ hạ lại trái hẳn, tự chế tự mặc, chỉ lo làm sang một mình, người trongnước xem vào không gì là chính đính, lại làm cho tai mắt người ngoài lầm lạc,đã sai phép bang giao, lại làm nhục quốc thể, chiếu luật pháp nước nhà, phảichịu điễn hình. Đó là năm tội.
Bên ngoài lăng Khải Định
VI. Sáu là du hạnh vô độ
Sau khi Bệ hạ lên ngôi, thời ra sức khuếch trương nghi trượng nhà vua,thường thường ra đi chơi rông, nào là voi, nào là kiệu, nào là xe nào là ngựa,những người theo hầu, nhiều khi đến hàng trăm, ít cũng ba bốn chục, chiều lạirong chơi thành thị. Trang sức lộng lẫy, nghi thức oai nghiêm, quân hầu nghênhngang, nước ta bốn mươi năm chưa từng có. Người đi đường khổ việc chạy tránh,dân trong nhà chán sự hầu phần, còn Bệ hạ thời dương dương tự đắc, ý muốn tỏcho người ta biết rằng Hoàng đế là sang.
Xét luật pháp các nước văn minh, không có quyền lợi nào mà không có nghĩa vụkèm theo. Nay Bệ hạ tự tôn quân quyền, tự ý làm oai làm phúc, chính trị bỏ lỡkhông mảy may lưu tâm đến. Nhân dân đói lạnh chẳng chút hỏi han, mà lại ngàyngày chơi rông, kiêu căng buông lung, thời còn trách kẻ bầy tôi sao được? Bệ hạthì cao quý lắm đó, còn quốc dân đau khổ thì sao?
Như vậy là chỉ biết quyền lợi, mà không biềt có nghĩa vụ, chiếu theo luật,hễ không làm hết nghĩa vụ thời phải chịu trách nhiệm là cái tội hại nước hạidân, Bệ hạ phải chịu là thủ phạm trước hết. Đó là sáu tội.
VII. Bảy là việc Pháp du ám muội
Bệ hạ qua Pháp chuyến này, người ta kẻ nào có lưu tâm đến quốc sự, phầnnhiều phải suy nghĩ, trước thời ngờ sau thời lo, khi đã biết rồi thời ngó nhaumà cười mĩm.
Mượn cớ rằng đưa Hoàng tử đi học, hoặc đi điếu quân sĩ nước ta tử trận, vàđi xem các thành phố phía Bắc nước Pháp bị tàn phá, thời những việc đó đều làviệc tư của Bệ hạ, không phải việc công của quốc dân ta, lại đó là việc khôngcần kíp gì cả.
Nếu mượn cớ rằng đi du lịch nước Pháp, để khảo sát văn minh của họ rồi đểcải cách chính trị trong nước, thời Bệ hạ không phải là tay làm việc ấy được.Sao vậy? Vì nước Pháp là nước dân chủ, mà Bệ hạ là vua tôn quân quyền, lấy cánvuông mà đút vào lỗ tròn, chỉ có cái hại làm cho hư cán mà thôi. Vả chăng Bệ hạkhông am hiểu tiếng Pháp, mà mấy ông đại thần đem theo, như tên X tên Y đều làbọn hạ tiện nước ta, trí thức họ còn thấp hơn con nít 10 tuổi của Pháp. Lạitrong khi Bệ hạ ở Ba Lê, chỉ có một lần đến trường đua ngựa, cá được 200 quan,còn như những Viện Bác cổ lớn, học đường lớn, thương quán lớn, công xưởng lớn,và những nơi nhóm họp bao nhiêu văn minh tinh túy của nước Pháp v.v… thời chưatừng bước chân vào, nói rằng đi khảo sát, thời khảo sát mà như vậy ư?
Nếu mượn cớ rằng đi dự cuộc đấu xảo Thuộc địa Marseille, thời nước ta làngày nay có cái xảo để đấu, phi người Bắc kỳ thì thời Nam kỳ là dân ở dướiquyền trực trị của pháp vậy (đấu xảo này Trung kỳ có nghề bện sáo, so với 50năm về trước chưa cải lương chút nào), còn 12 tỉnh Trung kỳ là cái xứ ở dướiquyền chuyên chế của Bệ hạ, thời sĩ phu lòng đen như mực, nông dân xương gầynhư củi, có gì là xảo đâu! Chỉ duy đại thần và quan lại của Bệ hạ, thời cái xảoquỳ lạy, cái xảo dua nịnh, cái xảo ăn hối lộ, cái xảo xẻo thịt dân để ăn chobéo cho mập, nhưng tiếc thay! Cái loài quỷ sứ ấy, thời tại Pháp đây, sáu bảymươi năm về trước, họ đã nhận xuống nước sâu, ném vào lửa đỏ cả rồi, nay Bệ hạđem loài ấy qua, thời không ai còn mà đấu nữa!
Như vậy trong cái màn hắc ám của chuyến du lịch nầy của Bệ hạ, công sắp đặtquỷ quyệt thế nào, cũng không khó gì mà không biết vậy.
Nghe Bệ hạ vài năm trước đây, đã cậy oai chuyên chế, vơ vét của dân, mua đồxa xỉ hạng nhất của các nước Á Đông và nước mình, tóm thâu tất cả đồ quý báucủa các triều trước để lại, chứa đựng có hơn trăm hòm, ngày nay đem cả theo,nhờ người Pháp tên X tên Y vận động, dâng lễ cho đảng quân chủ nước Pháp, đểnhờ củng cố ngôi vua cho cha con Bệ hạ và nhờ họ làm hậu viện để mong đạt cáimộng tôn quân quyền, sau thành việc rồi Bệ hạ về nước sẽ thi oai dâm bạo, khóahết miệng lưỡi quốc dân, rồi sẽ ký điều ước này điều ước nọ để đền đáp. Việcnầy tuy còn ở trong vòng bí mật, nhưng người ta đã đồn rầm ở ngoài, không phảilà không có cớ, theo lời tục ngữ của Pháp “không có lửa mà có khói” ai tin!
Tuy nhiên, nếu Bệ hạ mà dùng kế ấy, há chẳng thất sách lắm sao? Bệ hạ muốngiữ vững ngôi quân chủ, mà lại đi cầu khẩn với dân của một nước dân chủ, Trinhnày muốn biết muôn phần không có một phần nào thành công được.
Cái bệnh của Bệ hạ là bởi ngu muội, chưa từng đọc lịch sử cách mạng nướcPháp vậy. Nếu một mai biết được thời sẽ gục đầu chán nản, cuốn gói mà về sớmvậy.
Cuối thế kỉ 18, cái oai chuyên chế của nền quân chủ Âu châu đã lên đến tộtbực, thưởng phạt tùy ý, trẩm tức quốc gia, xem nhân dân như nô bộc, vãi tiềntài như đất bụi, cung thất huy hoàng, chơi bời xa xỉ, ăn mặc hoa mỹ, quỳ lạytôn nghiêm, thật không phải là một ông vua một nước mang hư danh là bán tự chủnhư Bệ hạ có thể tưởng tượng được. Thế mà hễ vật đã cực thời phản lại, đó là lẽtất nhiên. Buổi ấy các danh sĩ nước Pháp, như Lư Thoa, Mạnh-Đức-Tư-Cưu,Phúc-Lộc-Đặc-Nhỉ, v.v… kế tiếp nhau nổi lên phát huy cái nghĩa nhân quyền,chẳng vài mươi năm mà cái thế lực ảnh hưởng ra khắp toàn Âu. Dân tộc Pháp làtiên tiến nhất, huơ tay kêu lớn, ứng lại như vang, ngã rồi đứng dậy, càng tiếncàng hăng, cho nên tấu được khúc khải hoàn, mà cái đầu của vua Lộ-Dịch thứ 16của nước Pháp đã bêu cao trên đoạn đầu đài vậy. Bệ hạ qua thành Ba-lê, trôngnhững đường phố rộng rãi, thấy có những tượng đồng nguy nga, đó đều là nhữngtượng kỉ niệm những bậc thánh hiền hào kiệt đương thời đã ủng hộ tự do, cứu vớtmạng dân vậy. Phàm trong thế giới, quân chủ nào vô đạo thì thần ấy chẳng dung.Bệ hạ nên qua chơi công trường Công-cố (Concordre) và cung điện Versailles (Lộdịch đã bị bắt ở Versailles và bị giết ở Công-cố) để điếu cái di tích màn chótnên quân chủ vô đạo, nhơn đó họa may có tự tỉnh chăng.
Từ thời ấy, chính thể nước Pháp đổi làm dân chủ, lập ra nghị viện dân cử,lập pháp, hành pháp, tư pháp, phân tách rõ ràng, mà nghị viện nắm hết chủ quyềncủa nước. Đến nay, chính phủ chuyên chế không còn dấu vết, nhân loại trôngnhiều nước được hưởng nhiều hạnh phúc, tự do là nhờ dân tộc Pháp chảy máu trướcmà được vậy. Sao Bệ hạ không xin vào điện Bourbon để nhận thấy cái khí tượngbác ái, bình đẳng, tự do của quốc dân cộng hòa, so sánh lại với cái chính thểchuyên chế đen tối ngàn năm của nước ta, thời thấy rõ cái chủ nghĩa dân quyềnthần thánh bất khả xâm phạm, nó đương bồng bồng bột bột như mặt trời giữa trưa,chiếu thấu cả bầu trời, mà về sau chính thể quân chủ tất không có chỗ đứng châncòn nói chi đến việc chuyên chế dã man nữa.
Được như vậy chẳng phải sức người làm nên chăng? Thì đó cũng là luật thiêndiễn không thể tránh được vậy.
Ngày nay các dân tộc trên toàn cầu đều xưng nước Pháp là nước tổ dân quyền,không đúng hay sao? Không đúng hay sao?
Đó, một nước danh dự như thế, một dân tộc danh dự như thế, xem lại hơn trămhòm đồ quý của bệ hạ đáng giá bao nhiêu, lại dám đem bạch bích mà nhem thèm,đem huỳnh kim mà làm đen lòng, đi ngược lại phong triều thế giới, trái với cônglý nhân đạo, làm dơ danh dự quốc dân, để vì Bệ hạ giữ cái vận mạng của nền quânchủ chuyên chế nó đã gần tàn như giọt sương ban mai rồi. Nói rằng 20 triệu quốcdân oán là chuyện nhỏ, còn mặt mũi nào đối với vạn quốc trên thế giới ư? Xemvậy Bệ hạ đi chuyến này chắc chắn là thất bại, không còn ngờ gì nữa. Chỉ tiếcthay bao nhiêu mỡ của sáu, bảy triệu quốc dân ta, bao nhiêu cái kho tàng quýbáu của nước nhà ta dành dụm mấy trăm năn nay, chỉ vì sự lơ lĩnh nhỏ nhen mà Bệhạ đem vứt đi một cái, làm chìm lỉm hết thảy theo ngọn sóng Tây dương! Đó làbảy tội.
Trở lên bảy điều, bởi có quan hệ quốc kế dân sinh, nên kể ra để buộc tội.Ngoài ra còn những điều xấu xa không thể kể xiết, bởi không quan hệ việc nướccho lắm, hoặc có dính đến đời tư cá nhân nên không kể đến làm gì.
Ôi! Thế giới ngày nay dân trí tiến bộ mỗi ngày ngàn dặm, trước vài mươi nămnay, vua các nước lập hiến đã đem mọi chánh sự lớn nhỏ của quốc gia, hai taydâng trả lại cho quốc dân, không dám hỏi đến, duy ngày đêm mong ước được giữcái hư danh ở trên thần dân, khỏi mất nối dòng để xấu hổ đến tôn miếu, thời đãcoi là cái phước lớn tày trời rồi, nhưng đến nay quốc dân họ còn lấy làm khóchịu, còn lo trăm kế để bỏ đi, để đạt được đến cái chủ nghĩa bình dân chânchánh mới hả dạ.
Vậy thời từ nay cái tàn quân chủ trong thế giới cũng không xa mấy, không cầnphải khôn ngoan lắm mới biết vậy. Chẳng nói đâu xa, gần đây trong thời Âuchiến, bị quốc dân giết hoặc đuổi đi đã có 38 vua, trong đó có 3 ông Đại hoàngđế rồi.
Như trước đã nói, chính thể nước ta, từ xưa là quân chủ độc tài, chính trịhay dở, quan lại hiền ngu, quốc dân không được hỏi đến. Nay thời thế nước càngngày càng suy vi, mất cả cái tên Việt Nam trong bản đồ thế giới. Hãy xem cácnước Á Đông, Tàu, Nhật không nói, còn Xiêm La là một nước xưa kia dân ta khôngthèm đứng ngang hàng, thế mà nay họ nghiễm nhiên đứng trong vòng bình đẳng vớivạn quốc. Lại như Nam Bắc hai kỳ ở dưới quyền kinh lý của nước Pháp ràng buộccó rộng rãi hơn, nên có sinh sắc hơn. Còn 12 tỉnh Trung Kì thời rên rỉ mãi dướichính thể chuyên chế vô trách nhiệm, không biết dựa vào đâu để nuối chút hơitàn! Đó là tội của ai? Tội của ai? Xem đó thời chẳng quân chủ hiện tại phảitruất, mà xét đến nguồn gốc nguyên nhân sâu xa, thời quân chủ các thời đã quacũng không tránh khỏi búa rìu công luận của quốc dân vậy.
Ôi! Xu thế bên ngoài đã như thế kia, mà tình thế nước ta lại như thế này,thời cái ngôi Bệ hạ đã nguy tợ như trứng mỏng, thật có như điều Hiếu Đế nhà Hánđã nói: “Mạng của Trẩm chẳng biết mất còn ngày nào đây!”. Vậy Bệ hạ còn mê muộikhông biết, tự ví mình với thần thánh, dắt bầy tiểu nhân núp bóng làm càn, côngnhiên buông thói ăn lo ăn lót, người ta không nói không kể, dân nói không hay,lại còn nghịch thì thế, trái nhân tâm, nhen lại bếp tro tàn chuyên chế, dứt hẳncái dân khí đã tôn thương lâu ngày, quơ hết châu báu của nước, quét sạch tàisản của dân. Thử hỏi: quốc thổ Việt Nam có phải là tư sản của Bệ hạ hay sao? 20triệu quốc dân há phải là gia bộc của Bệ hạ hay sao? Quan lại nước ta mục nátcòn sợ chưa quá chừng hay chăng, mà còn phải có thêm Bệ hạ trướng thêm lònggian tham nữa? Danh hiệu Việt Nam e còn chưa nhơ nhuốc chăng mà còn phải có Bệhạ ra dâng mùi hôi thúi, làm cho thiên hạ chê cười khinh dễ chẳng còn kể làloài người nữa? Dầu mỡ của quốc dân ta sợ chưa khô hết hay chăng, mà còn phảicó Bệ hạ hoang phí vung vãi nữa? Than ôi! Nước ta tội gì mà phải chịu cái nghiệpchướng ấy! Dân ta tội gì mà phải đội thứ vua quỷ ấy! Nếu không cùng quần chúngtrừ khử nó đi, tất phải cùng nó chết đắm nay mai thôi!
Tôi viết đến đây, viết đã cùn tay đã mỏi, giấy đã hết mà điều tôi muốn nóihãy còn chưa hết, tôi phải khăng khăng mấy ngàn lời mà không thôi đó, chẳngphải công kích cá nhân Bệ hạ mà công kích hôn quân vậy; cũng không phải vì tưkỉ của Trinh mà làm; thật là vì 20 triệu đồng bào mà xô ngã chuyên chế, ủng hộtự do vậy. Thầy Mạnh nói rằng: “Đâu phải ưa biện luận, bất đắc dĩ mà thôi”, tâmsự của tôi cũng là thế đó.
Nếu như Bệ hạ có đủ thiên lương, chút biết hối ngộ, biết quân quyền khôngthể cậy được, dân oán không thể khi được, thời phải sớm quay về, tự thoái vịtrước, đem chính quyền trả lại cho quốc dân ta, để họ trực tiếp cùng dân tộcPháp, tự mưu lấy lợi ích của họ, như vậy thời quốc dân ta còn lượng tình, khôngbạc đãi, cái kế Bệ hạ không còn kế nào hơn.
Ví bằng chuyến đi này, thêm lòng táo bạo, không kể gì hết, cứ khư khư cắpngôi chí tôn, cứ thi oai chuyên chế, làm đứt mạng mạch của nước trong cơn thùynguy, đánh đắm quốc dân trong kiếp khổ lâu dài, nếu vậy thời Trinh này tấtphải: trong cáo với quốc dân, ngoài hiệp cùng với nước Pháp, vì 20 triệu đồngbào, cùng Bệ hạ tuyên chiến quyết liệt, nguyện cho cái đầu của Trinh cùng vớiquân quyền chuyên chế dã man của Bệ hạ đồng thời rơi xuống đất, quyết không nỡthấy vài mươi vạn dặm vuông giang san đất nước, vài mươi triệu cha mẹ anh em,phải giao đứt vào tay hôn quân vậy!
Marseille, ngày 14 thàng 7 năm 1922
Ký tên: Phan Châu Trinh
Ghi chú:
2) Giữa tôi với Bệ hạ, đã đoạn tuyệt nhất thiết quan hệ, chỉ đứng trên địa vịđối đãi mà thôi, cho nên nói “gởi” mà không nói “dâng”; còn dùng hai chữ “Bệhạ” đó là theo Hán văn, xưng hô như vậy cho tiện, chứ không phải là tôn kínhđâu.
3) Tôi là người phục tùng Nho giáo, nên không dùng thứ lễ chuyên chế đặt ra từTần Thỉ Hoàng về sau (Thỉ Hoàng đốt sách chôn học trò, Khổng giáo đã mất), lễấy là hể gặp chữ tên húy của nhà vua thời phải tránh, cho nên đây tôi viếtthẳng không kiêng, là tỏ ý phản đối (Nhật Bản đã bỏ lâu rồi, chỉ có ta còn giữlối đó).
Toàn quyền Albert Sarraut và Thống sứ Bắc kỳ tiễn đưa vua Khải Định về Huế tại sân ga Nam Định. Vua đang giã từ ở bậc thang bước lên tàu.
HỒN VIỆT 